U petak 08.03. u 20:30 u projekcijskoj sali Kino kluba Split možete prisustvovati drugoj projekcijskoj večeri u sklopu trotjednog ciklusa filmova posvećenog djelovanju brazilskih nezavisnih eksperimentalnih autora iz neformalne grupe Cinema da Boca do Lixo. Biti će prikazan film Margem (Margina; 1967) gurua brazilskog filmskog podzemlja Ozualdoa Ribeiroa Candeiasa (1922-2007).
Ozualdo Ribeiro Candeias – A Margem
Nacionalna asocijacija brazilskih filmskih kitičara Abraccine (Associação Brasileira de Críticos de Cinema) u studenom 2015. plasirala je listu 100 najznačajnijih filmova u arhivama najveće južnoameričke zemlje. Margem (Margina; 1967), niskobudžetni Boca de Lixo projekt u režiji Ozualdoa Ribeiroa Candeiasa (1922-2007) na navedenoj listi zauzeo je realativno visoko 51. mjesto u donekle neugodnoj konkurenciji koju solidnim dijelom tvore nacionalistički, propagadni i komercijalni filmovi producirani za šioku publiku. Na prvom mjestu tog intrigantnog popisa našao se film Limite (Ganica; 1931) legendarnog Mária Peixotoa (1908–1992) kojeg su kao jednog od svojih uzora isticali Orson Welles, Sergei Eisenstein, Georges Sadoul i Walter Salles, a Cinema da Boca do Lixo “reprezentaciju” na visokom šestom mjestu repezentirao je i film O Bandido da Luz Vermelha (Bandit iz Ulice crvenih svjetlala 1968) Rogéria Sganzerlae (1946-2004) koji ćemo u sklopu ovog ttrotjednog ciklusa u organizaciji Kino kluba Split prikazati u slijedećem pojekcijskom terminu, u petak 15. ožujka. Ozualdo Ribeiro izbačen je u ranoj dobi iz osnovne škole zbog huliganskih ispada, te je kao sin siromašnih farmera u ideološko-revolucionarnom političkom periodu razvoja zemlje tijekom tridesetih godina prošlog stoljeća počeo za život zarađivati kao poljopivredni najamni radnik, polirač namještaja i metalurški šegrt, te nešto kasnije kao pričuvni vojnik, vozač kamiona, taksist i pomoćni socijalni radnik. Kinematografsku karijeru otpočeo je relativno kasno, 1955. u 33. godini života kada je za svega nekoliko dana dovršio svoj prvi kratkometražni film Tambau (Grad čuda), lirski montažni eksperiment zasićen ironijom i povokacijom. Ohrabren pozitivnim reakcijama prijatelja kojima je taj amaterski film prikazivao po iznajmljenim stanovima (selio je na relaciji São Paulo – Mato Grosso) odlučio se upisati na kinematografski tečaj organiziran pri MASP-u (Museu de Arte de São Paulo – Muzej umjetnosti u Sao Paulou). Zahvaljujući stipendiji fondacije Armando Álvares Pentneado utemeljenoj na uzgoju i trgovini kavom naredne je tri godine (1956-1959) vanredno studirao film pri istoj instituciji. Gradske vlasti São Pauloa 1959. su mu odobrile sredstva za realizaciju dva dokumentarna projekta. Radilo se o filmovima Polícia Feminina (Ženska policija; 1959) i Educação Industrial (Industrijska edukacija; 1962). Zahvaljujući upornom štancanju skripti i obilaženju filmskih revija po većim brazilskim gradovima 1963. upoznao je Joséa Mojicu Marinsa (1933) i nametnuo mu se kao asistent režije na pojektu À Meia-Noite Levarei Sua Alma (U ponoć ti uzimam dušu; 1964). Moglo bi se kazati kako je ova suradnja preteča formiranja neformalne skupine koja će se upustiti u sineatsku avanturu poznatu kao pokret Boca de Lixo. Margina je prvi službeno zavedeni film u profesionalnom opusu Ozualdoa Ribeiroa Candeiasa koji broji ukupno 15 naslova realiziranih u periodu od 1967. do 1992. kada se zbog teškog zdravstvenog stanja odlučio umiroviti i povremeno odrađivati radionice pri nacionalnim filmskim školama. Sve svoje filmove potpisao je i kao scenarist i kamerman, a za veći dio njih je slovio i kao producent. Kao glumac odigrao je zapažene role u nekim kultnim brazilskim filmovima kao što su (prethodno spomenuti) O Bandido da Luz Vermelha u režiji Rogéria Sganzerlae, Orgia ou O Homem Que Deu Cria (Orgija ili Muškarac koji je rodio; 1970), Joãoa Silvérioa Trevisana (1944), potom (prošlog petka prikazan u sklopu ovog ciklusa) O Ritual dos Sádicos (Sadistički rituali; 1967) Joséa Mojice Marinsa, O Macabro Dr. Scivano (Makabrični dr. Scivano; 1971), Vermelho – As Fêmeas (Crveni signal – Ženke; 1986) Fauzia Mansura i Dezenove Mulheres e Um Homem (Devetnaest žena i muškarac; 1977) Davida Cardosoa (1943). Kratkometražni eksperimentalni filmovi Ozualdoa Ribeiroa Candeiasa Zézero (1974), O Candinho (1976), kao i njegova dugometražna igrano-filmska politička provokacija Caçada Sangrenta (Krvavi lov; 1974) su prošli cenzorski postupak pri nacionalnom vijeću za kinematografiju i potom povučeni iz distribucije bez ikakvog suvislog obrazloženja zahvaljujući diktatorskim militantnim manirizmima brazilskih odbora za kulturu u peiodu predsjedničkog mandata Ernestoa Beckmanna Geisela (1907-1996) i njegovog poslušnika, ministra obrane Golberya do Couto e Silve (1911-1987). Bazilski televizijski redatelj Celso Gonçalves 2002. je snimio biografski dokumentarni film o Candeiasu naslovljen Candeias – Da Boca Pra Fora (Candeias – Guru podzemlja) za koji je iste godine dobio glavnu nagradu na anualnoj reviji nacionalne filmske produkcije u Brazili. Tom prilikom je istakao kako su Candeiasovi filmovi “specifičan oblik socijalnog kriticizma silne kulturalne i dokumentarne energije”. Ozualdo Ribeiro Candeias umro je u poslijepodnevnim satima 8. veljače 2007. u dobi od 88 godina, u bolnici Brigadeiro u São Paulou. Smrt je nastupila kao posljedica respiratornog zatajenja. U periodu samoiznalaženja kroz koji je Candeias prolazio nakon što je dokinuo školovanje pi MASP-u kao uspješnom mladom redatelju pružala mu se mogućnost izgradnje karijere u komercijalnom filmskom sektoru vezanom za brazilsku televizijsku produkciju. Candeias je ponude odbio kako bi u nazavisnoj niskobudžetnoj podukciji vlastite firme Produções Cinematográfica (prvobitno usko vezane za Boca do Lixo pokret) realizirao film Margina, neorealističku priču o siromašnim građanima São Paula. Ova Candeiasova kontemplativna fikcija produkt je stvarnih situacija i dramaturški se temelji na kratkim isječcima iz života četvorice likova koji obitavaju na obalama rijeke Tietê. Dramaturška okosnica filma je žena koja pluta u kanuu. dok je kamera slijedi, u radikalno raspoređenim filmskim planovima Candeias iz kadra u kadar vizualno tumači probleme preživljavanja u lokalnoj zajednici kojoj je i sam pripadao. Margina je fabulom (paralelno s pemijernim pikazivanjima filma tiskana je i istoimena Candeiasova drama na kojoj se temelji scenarij) ispletena oko dva para: s jedne strane to su crna prostitutka u ljubavnoj aferi s nezaposlenim bijelcem, a s druge strane opsesivan agresivni muškarac koji progoni atraktivnu plavušu. Obala rijeke Tietê nije osobito scenografski ataktivna, ali Candeiasovi likovi su ionako uvijek (više ili manje) zatečeni usred pustošija i na urbanim marginama, iskorijenjeni iz svog temeljnog okruženja, dezorijentirani i potlačeni, porobljeni u gabaritima grada koji doživljava neprestane arhitektonske mutacije. Gomilama otpada koje tvore temeljnu scensku konstrukciju filma neprestano defilira impesivan niz sporednih likova karakteno definiranih na rubu jeftine groteske i posvemašnjeg neukusa. Za restauraciju Margine (film pikazujemo s digitalne kopije) zaslužna je nacionalna podukcijska kuća Produtora Nacional de Filmes (PNF), a naknadnu distribuciju je omogućila firma Cinematográfica Franco-Brasileira.
“Proizvodeći slike koje razoružavaju svojom metaforičkom jednostavnošću, Candeias je otvorio primani prostor za promišljenu filmsku proizvodnju u visoko potentnom Boca do Lixo okruženju.”
(Eugenio Puppo, brazilski redatelj, producent i filmski prezenter)
Trajanje: 91 minuta
Država: Brazil
Jezik: portugalski (engleski titlovi)
Tehnika: crno-bijelo (16 mm)
CINEMA DA BOCA DO LIXO
Boca do Lixo, u slobodnom prijevodu “ždrijelo đubrišta”, kolokvijalni je naziv za isječak gradskog kotara Luz, ili preciznije – kotarske četvti Santa Efigênia (São Paulo) omeđene ulicama Rua do Triunfo i Rua Vitória. Do konca šezdesetih godina prošlog stoljeća ovaj je toponimski okvir bio poznat isključivo kao suburbano stjecište kriminalnih skupina čijim su arhitektonskim vizurama dominirali crveno osvijetljeni noćni klubovi i bordeli. U naznačenom periodu globalni je trend opetovanog izmještanja kulturne prozvodnje na društvenu marginu markirao i brazilsku umjetničku scenu, pa je Boca do Lixo, naknadno preimenovan u Cracolândia (“zemlja cracka”), postao raspoznatljiv i kao žiža neovisne filmske proizvodnje koja se u širem arhivskom kontekstu konvencionalno povezuje s radikalnijom strujom nacionalnog kinematografskog pokreta Cinema marginal čije smo ključne autore (Andrea Tonnaci, Elyseu Visconti, José Mojica Marins i Rogério Sganzerla) sa po jednim uratkom prethodno prezentirali u Kino klubu Split u okviru redovnog ciklusa projekcija u studenom 2011. Boca do Lixo danas je policijski kontrolirana zona u kojoj su narrko gangovi, svodnici i prosdtitutke, kao i ostale kriminalne skupine gotovo posve iskorijenjeni, ali je istovremeno četvrt postala i posve sterilizran kulturni postor. Podzemni svijet Cracolândie (u brazilskom slangu underground se prevodi kao “udigrudi” i predstavlja satirični, goteskni aspekt izvorno američke kultune matrice) filmski je definiran prilično surovim eksploatacijskim produkcijskim konceptima, slasher estetikom u razvojnoj fazi subžanra, stilskim manirizmima kinematografije francuskog Novog vala (odnosno radikalnijih frakcija u okviru trenda poput, primjerice, grupe Zanzibar), eurotrash erotizmom i prezentacijskom predominacijom bazičnih zanatskih tehničkih rješenja nauštrb postprodukcijski dorađene filmske slike. Tijekom 1970ih u Brazilu je snimano otprilike 80 filmova godišnje, od čega je 40% otpadalo na jeftinu Boca do Lixo produkciju. Kajem 1986. posebno izdanje filmskog magazina Cinejornal (pod izdavačkom paskom vladine medijske organizacije Embrafilme) plasiralo je listu najpopularnijih brazilskih filmova u periodu od 1970. do 1984. na kojoj su se našla samo dva pojekta vezana za Boca do Lixo kao neformalnu skupinu filmskih autora. Radilo se o filmovima Independência ou Morte (Neovisnost ili smrt; 1972) Carlosa Coimbrae (1925–2007) i Coisas Eróticas (Erotske teme; 1981) Raffaelea Rossia (1938–2007). Oba navedena projekta patila su od izražene nacionalističke note, što je bila rijetkost za filmove snimljene u opskurnom okružju “zemlje cracka”, a navedeni podatci dovoljno govore o razini opresije i ništavljenja impresivnog taloga nezavisne sineatske produkcije u Brazilu, iako im u prilog idu statistike o broju prodanih ulaznica na kojima se donekle temeljio takav odabir (valja uzeti u obzir da su Boca do Lixo radovi prrolazili kroz vrlo ograničenu distribuciju izvan matičnih kinodvorana São Pauloa. Manifestni uradak u okvirima Boca do Lixo produkcije predstavlja film Rogérioa Sganzerlae (1946–2004) O Bandido da Luz Vermelha (Bandit iz Ulice crvenih svjetala; 1968) koji će biti prikazan kao zaključna projekcija ovog ciklusa u organizaciji Kino kluba Split. Specifičnost Cracolândianih bogatih arhiva ponajprije se zasniva na agilnom radu tada mladih brazilskih producenata kao što su bili Antônio Polo Galante, David Cardoso, Nelson Teixeira Mendes, Juan Bajon, Cláudio Cunha i Aníbal Massaini Neto koji su u organiziranju niskobudžetnih pojekata s površnom dramaturgijom na tragu jeftine kriminalistike, akcijskih nonsensa i komercijalnog kung-fu “blata” u kombinaciji sa šokatnim vizualnim autorskim pristupima ispravno sagledali relativno održivu donju trasu u razvoju nacionalne kinematografije koja se, nažalost, vemenom srozala na štancanje bezličnih “made for TV” cine-novela. Tijekom svojih najplodnijih godina, Boca je privukla mnoge ugledne redatelje, među kojima su bili Carlos Reichenbach, Luiz Castelini, Alfredo Sternheim, Juan Bajon, Cláudio Cunha, Walter Hugo Khouri, Fauzi Mansur i José Mojica Marins. Tijekom tri projekcijska termina petkom od 20:30 Kino klub Split prikazuje slijedeće Boca do Lixo klasike:
01.03.2019. José Mojica Marins – O Ritual dos Sádicos (1970)
08.03.2019. Ozualdo Ribeiro Candeias – A Margem (1967)
15.03.2019. Rogerio Sganzerla – O bandido da luz vermelha (1968)
Projekcije petkom u Kino klubu Split edukativnog su karaktera, namijenjene članovima i ostalim zainteresiranima, ulaz je besplatan, svi su dobrodošli…
Za Kino klub Split:
Darko Duilo
…
